Ampsen

Kasteel Ampsen is het oudste nog bestaande (kasteel)bouwwerk in Lochem. En het is sinds mensenheugenis nooit verkocht, maar altijd door vererving ‘binnen de familie gebleven’.

Een rijke bruid

Na de asymmetrische nieuwbouw in 1650 is er grote behoefte om met de renaissance mee te doen, dus een symmetrisch gebouw. Maar hoe wil je dat betalen? Er is een oplossing. In 1754 trouwt Jan Herman Sigismund van Nagell met de zeer rijke, Rotterdamse burgemeestersdochter Mauritia Constantia le Leu de Wilhem. Met haar geld wordt de symmetrie in het kasteel aangebracht door aan de rechterzijde ook een vleugel te bouwen. Hun zonen mogen echter, hoewel Ampsen een havezate is, geen zetel in de Zutphense ridderschap innemen, want moeder is niet van adel.

Van de Lochemse kastelen is Ampsen het oudste nog aanwezige bouwwerk. Weliswaar hebben er later nog verbouwingen plaats gevonden, maar de kern van het kasteel dateert van rond 1650. En minstens even bijzonder: sinds mensenheugenis is het kasteel nooit door verkoop in andere handen overgegaan, maar louter door vererving. En dat bovendien gedurende bijna drie eeuwen alleen in rechtstreekse mannelijke lijn, zodat tot 1928 steeds een ‘Nagel’, later ‘van Nagell’ en nog later ‘baron van Nagell’ ‘heer van beiden Ampsen’ is geweest.

Maar de geschiedenis van Ampsen gaat verder terug dan 1650. Ampsen is ontstaan als weerbaar huis, waarbij we in het duister tasten over de exacte bouwdatum. Wel worden al in de 14e eeuw verschillende mensen aangeduid met namen als ‘van Amsen’ en ‘de Ampsen’. In 1430 trouwt erfdochter Mye van Ampsen met een Derck van Keppel en in 1546 trouwt erfdochter Anna van Keppel met Joost Nagel. En dan begint de lange reeks van Nagells op het kasteel.
Nadat rond 1600 door de Spanjaarden zowel Old of Ouden Ampsen als Nieuwe Ampsen is verwoest laten Gerrit Jan Nagell en zijn vrouw Clara Elisabeth van Coevorden het linker- en middengedeelte van het huidige kasteel bouwen. Met een niet-symmetrische bouw. En dat wordt dus verholpen met dank aan de al genoemde rijke bruid. Er komt een tweede vleugel bij volgens de modernste principes.
Hoewel Old Ampsen feitelijk niet meer bestaat vraagt de baron in de 18e eeuw nog wel erkenning van Old Ampsen als havezate en toelating van zijn zoon tot de ridderschap; het blijkt vergeefse moeite.
De van Nagells zijn niet alleen belangrijk als landeigenaar, maar ook als bestuurder.

Van Nagell in politiek, bestuur en hofhouding

Gerrit Jan Nagell (ca 1605 – 1675) was bijvoorbeeld, zij het pas kort voor zijn overlijden in 1675, door stadhouder Willem III benoemd tot richter van het richtersambt van Doesburg.
Gerrit Jans kleinzoon Hendrik Jacob van Nagell (1696 -1742) was schout van het scholtambt Lochem en landrentmeester van Gelderland.
Diens zoon Johan Herman Sigismund (1730 – 1784) was raadslid, schepen en (een van de) burgemeester(s) van Lochem, schout van het scholtambt van Zutphen en landdrost van het landdrostambt van Zutphen. De combinatie van die laatste twee functies maakte hem tot de ‘luitenant -stadhouder in het kwartier Zutphen’. Ook was hij lid van Gedeputeerde Staten van Gelderland.
Diens zoon Anne Willem Carel van Nagell (1756 – 1851) was de volgende heer van beide Ampsen, maar was daar weinig te vinden. Na een betrekkelijk eenvoudig begin als schepen en burgemeester van Zutphen werd hij ambassadeur en gevolmachtigd minister in Londen, minister van Binnenlandse en later van Buitenlandse Zaken.
Weer een generatie verder begaf ook Chretien Jacques Adrien van Nagell (1784 – 1883) zich – na een korte periode in de Franse tijd als ‘maire’ van Laren – in de landelijke politiek, namelijk als lid van de Tweede Kamer. Hij werd bovendien kamerheer van koning Willem I. In het nieuwe adellijke stelsel dat de koning instelde werden de van Nagells benoemd tot baron.
Diens zoon Justinus Egbert Hendrik van Nagell (1825 – 1901) was van 1851 tot 1864 burgemeester van Laren, maar dat was inmiddels wel een veel meer omvattende functie geworden dan het burgemeesterschap van zijn voorvaderen. Bovendien combineerde hij dit met de functie van plaatsvervangend kantonrechter in Lochem. Hij was verder kamerheer in buitengewone dienst van koning Willem III en achtereenvolgens lid van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van Gelderland en van de Eerste Kamer. De laatste vier jaar van zijn leven was hij opperstalmeester des Konings.
De laatste van Nagell als ‘heer van beide Ampsen’ was Justinus’ zoon Assueer Jacob (1853 – 1928). Hij was korte tijd advocaat, werd vervolgens burgemeester van Laren en bleef dat gedurende 23 jaar. Naast watergraaf van het Waterschap de Berkel was hij ook Gedeputeerde van Gelderland en vervolgens lid van de Eerste Kamer.
Diens dochter Gerarda Cornelia was de eerste ‘vrouwe van de beide Ampsen’. Zij was grootmeesteres van koningin Wilhelmina. Toen zij in 1938 om gezondheidsredenen afscheid nam werd zij benoemd tot eredame in de Huisorde van Oranje en grootmeesteres honoraire.

Het kasteel biedt een monumentale aanblik, met zijn evenwichtige opbouw met voorplein en bouwhuizen. Natuurlijk werd aan het kasteel regelmatig verbouwd en verbeterd. In het bijzonder de binnenkant is regelmatig aangepast aan moderne gemakken of aan de mode van de tijd. Het bijbehorend landgoed met rechte lanen en boerderijen ‘met de kleuren van het huis’ is toegankelijk.
Het kasteel was al in de tijd van Gerrit van Nagell gelegen in een landgoed met diverse boerderijen. De pachtverhoudingen mogen in de eeuwen zijn veranderd, nog steeds is aan de luiken van de boerderijen te zien dat ze bij Ampsen horen. Het landgoed is op dit moment 680 ha groot, maar dat is meer geweest: in de negentiende eeuw heeft de kasteelheer, tevens burgemeester van Laren, grond afgestaan voor de aanleg van de spoorlijn van Zutphen naar Hengelo. Maar wel op de voorwaarde dat het station dicht bij het kasteel zou komen! En ook voor de bouw van het gemeentehuis van Laren in 1910 heeft de kasteelheer/burgemeester grond ter beschikking gesteld. Ook zonder extra voorwaarden bracht dat zijn werkkamer vlak bij zijn woning….

1302: Arnoldus de Ampsen, 1312: Jacobus Ampsonii, 1336: Lambertus de Amsen worden genoemd en hebben zeer waarschijnlijk iets met kasteel Ampsen te maken

1379: Wolter wordt met het goed beleend; het moet dan een versterkt huis zijn

1405: er worden Alden Ampsen en Nieuwen-Ampsen genoemd

1430: Derck van Keppel trouwt met Mye van Ampsen en wordt met het goed beleend

1546: einde Keppel tijdperk; erfdochter Anna van Keppel is getrouwd met Joost Nagel

1605: beide huizen verwoest door de Spanjaarden

1650: Gerrit Jan Nagell tot de Gelder laat nieuw huis bouwen

1760: vergroting huis door echtpaar van Nagell-le Leu de Wilhelm

1928: mannelijke van Nagells uitgestorven; verder in vrouwelijke lijn

1935: traptorentje gebouwd

1984: geslacht van Weede erft het huis